فولاد، دومین صنعت استراتژیک ایران؛نیازمند تغییر در سیاستگذاری

در قرن بیست ویکم، تولید و مصرف فولاد، از شاخص‌های مهم توسعه یافتگی کشور‌ها و جوامع مختلف به حساب می‌آید. صنعت فولاد از صنایع مادر هر کشور است و به عنوان ستون فقرات فعالیت‌های صنعتی، نقشی کلیدی در اقتصاد ملی دارد. این صنعت علاوه بر ایجاد زنجیره ارزش افزوده مناسب از معدن تا مصرف، نقش مهمی در ایجاد اشتغال نیز ایفا می‌کند.

رونق اقتصادی هر کشور و وجود بازار‌های صادراتی دائمی از مزایای صنعت فولاد در جهان است. فولاد پس از نفت‌وگاز به عنوان دومین صنعت بزرگ جهان شناخته می‌شود که گردش مالی آن حدود ۹۰۰ میلیارد دلار در سال است و در تمامی صنایع کاربرد دارد؛ ساخت و ساز و خودروسازی دو صنعتی هستند که بیشترین سهم را از بخش فولاد دارند و حیات صنعت فولاد را تضمین می‌کنند. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که سال ۲۰۵۰ مصرف فولاد در دنیا یک و نیم برابر بیشتر از حال حاضر خواهد شد.

 مستندات
*روند رو به رشد صنعت فولاد ایران: تولید فولاد و گسترش این صنعت مادر تاثیرات فراوانی در توسعه اقتصادی کشورمان داشته است. صنعت فولاد، صنعتی با تمرکز بالاست؛ به این معنی که حجم زیادی از تولید توسط تعداد محدودی شرکت صورت می‌گیرد و این به معنی کاهش رقابت و افزایش انحصار در این صنعت است.

شرکت فولاد مبارکه به تنهایی بیش از ۵۰ درصد بازار تولید فولاد خام و محصولات فولادی را در اختیار دارد که اگر حجم تولیدات ذوب آهن اصفهان را نیز به آن بیافزاییم، این مقدار به بیش از ۶۵ درصد تولید فولاد خام و ۷۵ درصد تولید محصولات فولادی خواهد رسید.دو شرکت فوق‌الذکر به همراه شرکت فولاد خوزستان در مجموع حدود ۹۲ درصد بازار تولید فولاد خام ایران را در دست دارند. هم‌اکنون گردش مالی بسیار بالایی در زنجیره فولاد کشور وجود دارد که از ابتدا تا انتهای این زنجیره حدود ۹۰۰ هزار میلیارد تومان و تقریباً دو برابر بودجه عمومی کشور برآورد شده است.

ایران، دهمین فولادساز جهان و نخستین تولیدکننده فولاد در منطقه غرب آسیاست؛ در سال‌های اخیر هم روند رو به رشدی در صنعت فولاد داشته است و انواع محصولات فولادی از جمله میلگرد، تیرآهن، قوطی و پروفیل، نبشی، ورق سیاه و لوله فولادی را تولید می‌کند.

با توجه به آمار‌های منتشر شده از عملکرد تولید کنندگان فولاد در سال ۱۳۹۹، وضعیت تولید نسبت به سال ۱۳۹۸ بهبود یافته است و برای سال ۱۴۰۰ نیز پیش‌بینی می‌شود تولید در صنعت فولاد رشد قابل توجهی داشته باشد. به گفته دبیر انجمن تولیدکنندگان فولاد، سال گذشته ۳۰ میلیون تن فولاد تولید شد و برای سال جاری تولید بیش از ۳۲ تا ۳۴ میلیون تن فولاد پیش‌بینی شده است.

پیش‌بینی‌ها همچنین حاکی از این است که ظرفیت تولید فولاد کشور به ۵۵ میلیون تن در سال ۱۴۰۴ خواهد رسید.

*اشتغالزایی صنعت فولاد: بر اساس آمار انجمن جهانی فولاد، جمهوری اسلامی ایران رتبه ۱۶ صادرات فولاد دنیا را داراست و در سال ۲۰۱۹ بیش از نه میلیون تن فولاد صادرکرد. موضوع اشتغالزایی صنعت فولاد نیز از اهمیت زیادی برخوردار است؛ استاندارد‌های بین‌المللی اشتغالزایی در صنعت فولاد به‌گونه‌ای است که هر دو فرصت شغلی مستقیم در این صنعت، تقریبا ۱۳ فرصت شغلی در سایر زنجیره تأمین ایجاد می‌کند که اگر این روند را تا پایان زنجیره تولید کالای نهایی مدنظر داشته باشیم، رقم قابل توجهی فرصت شغلی خواهیم داشت. به طور مثال تنها فولاد مبارکه اصفهان برای بیش از ۳۵۲ هزار نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم اشتغالزایی کرده است.

*چالش‌های موجود: صنعت فولاد ایران در سال‌های گذشته به موفقیت‌های زیادی دست یافته است، اما متاسفانه با وجود شعار‌هایی که در زمینه فولاد برای ارزش‌آفرینی آن بیان می‌شود، هنوز در «خام‌فروشی» باقی مانده است. همچنین سیاست‌های اشتباه موجود، مانع بهره مندی کامل از ظرفیت‌های زنجیره فولاد شده است. اخیرا دولت‌ها به بنگاه‌داری چشم دوخته‌اند و همین سبب راهبرد‌های اشتباه در صنعت فولاد شده است. اکثر واحد‌های بزرگ صنعت فولاد ایران وابسته به دولت هستند؛ به همین شکل در شرایط موجود حمایت از عملکرد این واحد‌ها به اتخاذ مسیر درست و توسعه واقعی صنعت فولاد ارجحیت دارد.

ورای آمار و ارقام موفقیت‌آمیز، برخی چالش‌ها و مشکلات نیازمند رسیدگی و تصمیم‌گیری هستند. به‌طور خاص صنعت فولاد کشور برای ادامه روند رو به رشد خود نیازمند حل سه چالش اساسی است:

۱-تامین مواد اولیه برای ۵۵ میلیون تن ظرفیت تولید (صادرات سنگ آهن)
۲- محدودیت‌های صادراتی به‌عنوان یک ابزار کنترل بازار داخلی
۳-تجدید ساختار مالکیتی بنگاه‌های معدنی فولادی با هدف هم‌افزایی توان شرکت‌ها در عرصه‌های مختلف

البته مشکلاتی نیز وجود دارد که بازیگران غیر اصلی فولاد ایجاد کرده‌اند و باعث اختلال در تامین نیاز تولیدکنندگان پایین دستی و نیز صادرات محصولات فولادی شده است. در شرکت‌های پایین دستی فولادسازی از جمله واحد‌های نورد سرد و واحد‌های دارای خطوط تکمیلی پوشش‌دار مسئله نقدینگی و بالا بودن هزینه‌های مالی این شرکت‌ها موجب افت شدید حاشیه سود و افزایش هزینه‌های مالی شرکت و کاهش سود عملیاتی شرکت شده که در این خصوص دولت و بانک‌ها بایستی در جهت رونق تولید و تضمین تداوم تولید کارخانجات، حامی واحد‌های تولیدی باشند. نتیجه‌گیری
کارشناسان بر این باورند که به نتیجه نرسیدن طرح جامع فولاد، مشکل تامین سنگ آهن، حمایت ضعیف دولت از تولیدکننده، تصمیمات غیرکارشناسی بخش دولتی و نداشتن چشم‌انداز روشن حرفه‌ای از مشکلات فراروی صنعت فولاد کشور محسوب می‌شود. از سوی دیگر صنعت فولاد ایران چابک نیست و قوانین محدود کننده باید کاهش یابد. فقدان سیاست‌های شفاف دولتی برای مدیریت بازار فولاد و ابهام در عرضه دقیق و کشف قیمت درست آن در بورس و تصمیم‌سازی نهاد‌های موازی مواردی هستند که به این صنعت بزرگ ضربه زده اند.

برخی کارشناسان معتقدند نظارت صحیح بر قیمت‌ها و افزایش سطح عرضه از سوی متولیان مرتبط، پرهیز از اجرای ناقص تفاهم‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و بخش‌نامه‌ها، مشورت با بخش خصوصی در اتخاذ تصمیمات، انجام اقدامات لازم از سوی شورای رقابت جهت حذف یا کاهش اثر رفتار در بازار‌های انحصاری- همچون صفر نمودن تعرفه واردات ورق گرم- یکپارچگی در نظام تصمیم گیری و پرهیز از نگاه جزیره‌ای در زنجیره از مهمترین راهکار‌هایی است که می‌توان با اجرای آن‌ها چالش موجود در این بخش را مرتفع یا به‌شدت کمرنگ کرد.